I. Dünya Savaşı sürecinde cephe gerisinde kalan sivillerin yaşadıkları sıkıntılar

Açlık, yoksulluk, eğitimsizlik, sömürü, işgal, can ve mala kast etmeler gibi olumuz durumlarla karşılaşmışlardır. I. Dünya Savaşı’nın olumsuz etkileri en açık bir biçimde kadınlar ve çocuklar üzerinde görüldü. Savaşla birlikte dul kalan kadınlar, ailelerin geçimlerinden birinci derece sorumlu hale geldiler. Savaşa giren pek çok ülkede kadınların çalışma yaşamına zorunlu olarak dahil edilmeleri söz konusu oldu. Kadınlar bir yandan çalışma yaşamında ortaya çıkan üretim açığını kapatmaya çalıştılar diğer yandan da evde ailenin sorumluluğunu tek başına üstlenmek zorunda kaldılar.

Cephe gerisinde kalan kadınlar, çoğu yerde erkeklerin yaptıkları işleri de yaptılar. Ailenin bakımı, korunması, geçimi, iaşesi vb. pek çok konuyla kadınlar ilgilendiler. Çoğu zaman kadınlar belediye kapılarında çocuklarıyla birlikte aç ve perişan bir halde feryat ederek vesika ekmeği almayı beklediler21. Kadınlar kadar savaştan etkilenen bir başka toplum kesimi ise hiç şüphesiz çocuklar oldu. Savaş yüzünden çocuklar da aç, sefil ve en önemlisi de yetim kaldılar. Savaş, toplumsal dengeleri alt üst etti. Bunun en önemli nedeni seferberlikle beraber erkek nüfusun büyük ölçüde silahaltına alınması ve savaş sırasında erkek nüfusun daha fazla kayıp vermesinden ileri geliyordu. Böylece cinsiyetler arasındaki nüfus dengesi bozulmuş, milyonlarca genç insan cephelerde ölmüştü. Nüfus dengesinin bozulmasında ve nüfusun geriye gitmesinde bir de doğum oranlarındaki azalmalar etkili oldu.

Savaşın yaratmış olduğu olumsuzluklar her yere sirayet etmişti. Doğu’da işgale uğrayan yerlerden halk daha güvenli gördüğü başka kentlere göç etmeye başlamıştı. Göçün yaratmış olduğu karmaşa da sosyal hayatı üzerinde derin tesirler yaratarak gündelik yaşamı adeta felç etmişti. Ülkede asayiş ortadan kalkmış ve cephelerden kaçan askerlerle jandarmalar arasında yaşanan çatışmada halk daha fazla zarar görmüştü. Eşkıyalık asker kaçakları arasında bir çeşit meslek olmuştu. Bu tabloda kargaşanın yaşandığı yerlerin başında daha fazla göç almaya başladığı için Orta Anadolu gelmekteydi. Ülkedeki kargaşa, bir yandan iç göçler yüzünden diğer yandan dış göçler yüzünden son derece belirgin bir hal almıştı. Özellikle cephelere giden yollarda, durum daha da vahimleşmişti. Bir yandan asker kaçaklarının yarattığı kargaşa diğer yandan açlıktan ölen insanlar ülkenin içinde bulunduğu tablonun bir göstergesiydi. Savaş sırasında birçok cephede görev yapan Mustafa Kemal Paşa, Silvan’dan Bitlis’e hareket ettiği sırada yol güzergahı üzerinde söz konusu olumsuzluklara tanıklık etmişti. Mustafa Kemal Paşa, gözlemlerine dayalı olarak kaleme aldığı günlüklerinde, çocukların içinde bulunduğu üzücü durum hakkında çok net ifadelerde bulunur: