Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu ve Türkiye Selçuklu Devletlerinin Taşra Teşkilat Yapısı

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde merkeze bağlı ancak merkezden uzak olan taşra diyebileceğimiz yerlerde görev yapan yüksek dereceli görevliler vardı. Bunlar arasında; yabgu, tigin ve tudun yer alırdı. Bu görevlilerin mülkî, askerî ve adlî görevleri vardı.

Karahanlı Devleti’nde ülkenin doğu kısmını Arslan Kara Han unvanıyla büyük hakan yönetirken ülkenin batı kısmını Buğra Kara Han unvanını taşıyan aileden bir han yönetiyordu. Gazneli ve Selçuklu devletlerinde ise ülke eyaletlere (vilayet) ayrılarak yönetilmiş, eyaletler ise kendi içerisinde kasaba ve köylere ayrılmıştır.

Gaznelilerin taşra teşkilatında ise daha merkezî bir yapı söz konusudur. Gaznelilerde her eyaletin sivil, askerî ve adlî olmak üzere üç yöneticisi vardı. Bu idari bölgelerde hanedan üyeleri görev yaparlardı. Bu tür topraklar özerk (yarı bağımsız) yönetilmiştir.

Büyük Selçuklularda taşra teşkilatı ilk Türk devletlerinden farklıydı. Çünkü Büyük Selçuklularda taşra teşkilatı Büyük Divan’a bağlıydı. Taşranın merkez şehirlerinde şıhne adı verilen askerî vali bulunur, eyaletler de melikler idaresinde bölgelere ayrılırdı. Her şehir ve kasabada mülkî yönetimden sorumlu bir amid, mali işlere bakan bir amil ve belediye işlerini düzenleyen bir de muhtesip bulunurdu

Karahanlılar, Mülkî idarede hem askerî hem de hanedan üyesi birer vali bulunurdu. Adliyede kadı, maliyede amil/ımga, belediye işlerinde muhtesip vardı.

Gazneliler, Mülkî idarede sahib-i divan, askerî idarede salar (sipehsalar), adlî idarede kadilkudat, maliyede amil, belediyede muhtesip vardı.

Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları Mülkî idarede askerî vali olan şıhne, hanedan üyesi vali olarak melik, askerî alandaki güvenlik sorumlusu olarak sahibü’s şurta vardı. Adalet işlerine kadı, mali işlere amil ve belediye işlerine de muhtesip bakardı.