Fiilde çatı nedir

Fiillerin, nesne alıp almamalarına ve öznelerine göre özelliklerine çatı denir. Bu konu sadece yüklemi fiil olan cümlelerle ilgilidir. Bu yüzden yüklemi bir isim ya da isim soylu sözcük olan cümlelerde çatı aranmaz. Fiiller, çatı bakımından nesnesine ve öznesine göre iki grup olarak sınıflandırılır:

Öznesine Göre Fiiller

• Etken Fiil
• Edilgen Fiil
• Dönüşlü Fiil
• İşteş Fiil

Nesnesine Göre Fiiller

• Geçişli Fiil
• Geçişsiz Fiil

A. Öznesine Göre Fiiller
1. Etken Çatılı fiiller
Türkçede kimi cümlelerde yüklemin bildirdiği işin yapan özne belirlidir. Öznesi belli olan (gerçek özne) fiillere “etken fiil” denir. ÖRNEK + Ali, çarşıdan geliyor. + Can, ders çalışıyor. + Dolmuş yine gecikti. Bu cümlelerde kullanılan fiiller, işi yapan özneler belirli olduğu için etken çatılıdır.

2. Edilgen çatılı fiiller
Türkçede kimi cümleler “başkası tarafından yapılma” anlamı taşır. Bu cümlelerde kullanılan fiillere “edilgen fiil” denir. Yapılan işten etkilenen varlık özne (sözde özne) olur.

Örnek

• Ev iki günde silinir.
• Caddeler tören için trafiğe kapatıldı.
• Maaşlar yılbaşında zamlanacak.

Bu cümlelerde iş başkaları tarafından yapıldığı ve sözde özne kullanıldığı için yüklemler edilgen çatılıdır.

3. Dönüşlü çatılı fiiller
Türkçede kimi cümlelerde özne, yüklemde bildirilen eylemi doğrudan yapar; yaptığı bu işten yine kendisi etkilenir. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır.

Örnek

• Ahmet, babasını görünce sevindi.
• Zeliha, akşam yemeği için hazırlandı.
• Maçı kaybedince üzüldü.

Bu cümlelerde, yüklemde bildirilen işleri öznelerin, “kendi kendilerine yaptıklarını” ve yaptıkları bu işlerden etkilendiklerini” görüyoruz. Bu yüzden yüklem dönüşlü çatılıdır.

4. İşteş çatılı fiiller
Eylemin birden çok özne tarafından yapıldığını gösteren fiillerdir. Bu fiillerin kullanıldığı cümlelerde karşılıklı ya da birlikte yapma anlamı vardır.

Örnek

• Arkadaşlarıyla selamlaştı.
• Kuşlar uçuştu.
• Kuzular dört bir yana kaçıştı.

Bu cümlelerde, yüklemde bildirilen iş birden fazla kişi tarafından aynı anda “karşılıklı” ya da “birlikte” yapılmıştır. Bu yüzden yüklemler işteş çatılıdır.

B. Nesnelerine göre fiil çatıları
Fiiller nesne alıp almadıklarına göre fiildeki bir işin başka bir varlığı etkileyip etkilememesine göre gruplandırılabilir:
1. Geçişli çatılı filler
Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen fillerdir. Nesne alan ve “ne, neyi, kim, kimi” sorularına yanıt veren fiillerdir.

Örnek

• Çantasını kaybetmiş.
• Bakkaldan limon aldı.
• Kardeşini aradı.

Bu cümlelerde nesne bulunduğundan yüklemdeki fiiller geçişlidir.

2. Geçişsiz Fiiller Nesne alamayan fiillerdir.

Örnek

• Eve otobüsle gidiyordu.
• Hiç durmadan koştu.
• Treni iki saat bekledi.

Bu cümlelerin fiilleri nesne alamadığından geçişsizdir.