Cümlenin ögeleri

Bir duyguyu, düşünceyi, bir hareketi, bir olayı anlatmaya yarayan sözcük ya da sözcük dizisine cümle denir. Cümlenin meydana gelebilmesi için cümledeki sözcüklerden en az bir tanesinin yargı bildirmesi gerekir. Bunun için çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir.

“Ahmet, çarşıya gitti.” cümlesinde “gitti” sözcüğü yargıyı, “Ahmet” sözcüğü eylemi gerçekleştiren varlığı, “çarşıya” sözcüğü ise eylemin nereye doğru gerçekleştiğini gösterir. Sözcük ya da sözcük gruplarının cümle içinde kazandığı bu görevlere öge denir. Cümlenin ögeleri temel (özne ve yüklem) ve yardımcı ögeler (nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci) olmak üzere ikiye ayrılır.

“Ahmet, çarşıya gitti.” cümlesi, “Ahmet / çarşıya / gitti.” şeklinde ögelerine ayrılır. Bu cümleyi oluşturan sözcüklerden “Ahmet” ve” gitti” temel öge, “çarşıya” ise yardımcı ögedir.

A. Cümlenin Temel Ögeleri
1. Yüklem: Cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren ögeye denir. Yüklemler isim ya da fiil görevli sözcüklerden oluşabilir.

ÖRNEK
Evi dün boyadım. (fiil)
Dün arayan bendim. (isim)
Bu cümlelerde “boyamak” ve “bendim” sözcükleri yüklem görevindedir. Yüklem tek bir sözcükten oluşabildiği gibi bir sözcük grubu da olabilir.
ÖRNEK
Sinemada okul arkadaşımla karşılaştım. (tek sözcük)
Burası, memleketin en güzel yeridir. (bir sözcük grubu)
Yüklemin dışındaki diğer ögeler, yüklemin anlamını kişi, zaman, durum gibi yönlerden tamamlar ve destekler.
Örnek, “Gittim.” yüklemi aşağıdaki cümlelerde özne, yer ve zaman gibi unsurlar bakımından tamamlanmıştır.
Ben / gittim. (özne + yüklem)
Ben / eve / gittim. (özne +dolaylı tümleç + yüklem)
Ben / işe / sabah / gittim. (özne +dolaylı tümleç + zarf tümleci + yüklem)
Fiil cümlelerinde olumsuzluk “–me, -ma” ekleri ile yapılırken isim cümlelerinde yüklemler “değil” edatıyla olumsuz yapılır. Bu tarz cümlelerin yüklemi, “değille oluşturulan sözcük veya sözcük grubu olduğuna dikkat ediniz.

Örnek, “Bu meyveleri alan annemmiş.” cümlesinde yüklem “annemmiş” sözcüğüdür.

2. Özne: Yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu yapan veya cümledeki olanı karşılayan ögeye özne denir. Özne, cümlenin temel ögelerinden biridir ancak her cümlede bulunmayabilir. Özneyi bulmak için yükleme “Yapan kim?” ya da “Olan ne?” sorularını sorunuz.

Örnek, “Babam ağaçları budadı.” cümlesinde “Budayan kim?” sorusuna karşılık gelen “Babam” sözcüğü cümlenin öznesidir. Cümlelerde üç tür özne ile karşılaşırız: gerçek özne, gizli özne ve sözde özne.
2.1. Gerçek (Açık) Özne
Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça ifade edildiği öznedir.

Örnek, “Bilgehan, bize Oğuz Kağan destanını anlatacak.” cümlesinde özne destanı anlatacak olan Bilgehan’dır. Bu cümlede işi yapan kişi ya da varlık açıkça belli olduğu için cümlenin öznesine “gerçek özne” denir.

2.1. Gizli Özne, eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlık cümlede açıkça gösterilmeyebilir. Bu tür öznelere gizli özne denir. Gizli özneler aynı zamanda gerçek öznedir.
Örnek, “Yarın Ankara’ya gidecek.” cümlesinde gitme eylemini yapan kişi “o” bellidir ancak cümlede gösterilmemiştir. Öznenin kim/ne olduğunu kimi zaman bağlamdan çıkarırız.
2.1. Sözde Özne, Bir cümlede belirtilen eylemden, yapılan işten etkilenen kişi ya da varlık özne olarak çıkar. Bu tür öznelere “sözde özne” denir.

Örnek, “Salon temizlendi.” cümlesinde temizleme işi salon tarafından değil, bir başkası tarafından yapılmıştır. Buna karşılık “Temizlenen ne?” sorusuna karşılık olarak “salon” sözcüğü gelmektedir. Bu yüzden buna “sözde özne” denir.

B. Cümlenin Yardımcı Ögeleri
1. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı): Cümlede yüklemi yönelme, bulunma, çıkma ve yer anlamlarıyla tamamlayan ögedir. “-e, -de, -den” hâl ekleriyle çekimlenen isimler dolaylı tümleç olabilir.
Örnek, Yazdığım öyküleri arkadaşlarıma gönderdim.
Okuldan hemen çıkacağım.
Çarşıda onu gördüm.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler dolaylı tümleç görevindedir.
2. Nesne: Öznenin yaptığı ve yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögeye nesne denir. Nesneyi bulmak için yükleme “ne, kim, neyi, kimi” gibi sorulardan biri sorulur.
Örnek, Kardeşim elma aldı.
Yarın ödevimi teslim edeceğim.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler nesne görevindedir.

3. Zarf Tümleci: Yüklemi durum, zaman, miktar, yer-yön, şart, neden, soru gibi yönlerden tamamlayan ögedir. Zarf tümleci, yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, ne kadar, niçin ” gibi sorular belirlenir.
Sabah yola çıkıyoruz.
Merdivenlerden hızlı hızlı çıktı.
Akşama kadar ders çalıştım.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler zarf tümleci görevindedir.