Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)

Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaşayan ve aynı soydan gelen insanların oluşturduğu Türk topluluğuna boy adı verilir. Türk devletleri genellikle bu boy adı verilen topluluklardan birinin önderliğinde kurulmuştur. Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Selçuk Bey, bağımsız bir Türk devleti olan Oğuz Yabgu Devleti’nde ordu komutanıydı. Selçuk Bey, Oğuz Yabgu Devleti ile anlaşmazlığa düşünce mensubu olduğu Kınık boyuyla birlikte Cend şehrine göç eder ve Gaznelilere komşu olur. Selçuk Bey’in idaresindeki Türkler, bu bölgede Gazneliler ile mücadeleye başlar. Selçuk Bey’in ölümünden sonra Tuğrul Bey, Kınık boyunun başına geçer. Türklerin Anadolu’yu yurt edinme sürecini Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey başlatır. Nüfusun artması, siyasi anlaşmazlıklar, olumsuz iklim koşulları, salgın hastalıkların insanları ve hayvanları etkilemesi Türkleri yeni yurt arayışına zorlar. Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey’i yeni bir yurt bulması için sefere gönderir. Çağrı Bey, beraberindeki kuvvetlerle 1015 yılında Doğu Anadolu’ya gelir. Çağrı Bey, yapmış olduğu keşif akınları sırasında edindiği gözlemleri Tuğrul Bey’e bildirir. Çağrı Bey’in edindiği gözlemler aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.

Tuğrul Bey ve Çağrı Bey, Anadolu’nun yurt edinmek amacıyla uygun bir yer olduğuna karar verirler. Tuğrul Bey, Nişabur şehrinde adına hutbe okutarak devletin bağımsızlığını ilan eder (1040). Bunun üzerine Gazneli hükümdarı Sultan Mesut, büyük bir ordu ile Tuğrul Bey ve Çağrı Bey önderliğindeki ordunun üzerine yürür. İki kuvvet 1040 yılında Dandanakan adı verilen yerde karşı karşıya gelir. Yapılan savaşı Selçuklular kazanır. Dandanakan Savaşı’ndan sonra Tuğrul Bey, sultan unvanıyla hükümdar ilan edilir. Bu savaşla birlikte Büyük Selçuklu Devleti’nin resmen kurulduğu kabul edilir. Tuğrul Bey döneminde Anadolu’ya düzenli bir şekilde askerî seferler yapıldı. Bu seferler ile Bizanslıların savunma gücü zayıfladığı için ileride yapılacak fetihlere ve yurt edinme çalışmalarına zemin hazırlandı. Tuğrul Bey, Selçuklu beylerinden olan İbrahim Yınal ve Kutalmış komutasındaki orduyu Anadolu’ya gönderdi. Günümüzde Erzurum sınırları içinde bulunan Pasinler Ovası’nda Büyük Selçuklu ordusu ile Bizans ordusu karşı karşıya geldi. Türklerin tarihte Bizanslılarla ilk kez karşı karşıya geldiği 1048 yılında yapılan savaşta Bizans ordusu mağlup edildi. Pasinler Savaşı’nın kazanılması ile Türkler Anadolu’ya yerleşmeye başladı.

Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Alp Arslan (Görsel 2.14), adına hutbe okuttu ve sultanlığını ilan ederek devletin başına geçti. Alp Arslan, Anadolu üzerine seferler düzenleyerek Kars ve Ani Kalesi’ni ele geçirdi. Bizans Devleti imparatoru IV. Romanos Diogenes (Roman Diyojen), yaklaşan Selçuklu tehlikesinin farkına vararak bazı tedbirler aldıysa da başarılı olamadı. IV. Romanos Dioganes ve imparatorluğun ileri gelenleri, yaptıkları görüşmelerden sonra Selçukluları Anadolu’dan tamamen atmak gerektiği hususunda fikir birliğine vardılar. Bunun üzerine toplayabildikleri bütün kuvvetlerle sefere çıktılar. Bizans ordusunun içerisinde çok sayıda paralı asker de bulunmaktaydı. Büyük Selçuklu Devleti ordusu ile Bizans Devleti ordusu günümüzde Muş sınırları içinde yer alan Malazgirt Ovası’nda 26 Ağustos 1071 yılında karşı karşıya geldiler. Bizans ordusunda askerlik yapan Uz ve Peçenek Türklerinin Büyük Selçuklu Devleti’nin tarafına geçmesiyle Bizans ordusu dağıldı. Ordusunu komuta etme olanağının kalmadığını gören IV. Romanos Diogenes, yakın birlikleriyle kaçmaya kalktıysa da bunun imkânsız olduğunu gördü. IV. Romanos Diogenes yaralı olarak yakalandı. Tüm dünya tarihi için bir dönüm noktası niteliğinde olan bu mücadele sonunda zafer kazanan büyük Türk komutanı Alp Arslan ile IV. Romanos Diogenes arasında antlaşma yapıldı. Anadolu tarihinin en büyük savaşlarından biri olan Malazgirt Savaşı Türklerin zaferiyle sonuçlandı. Böylece Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu. Bu savaştan sonra Anadolu’nun Türkleşme süreci hızlandı. Bizans Devleti’nin Anadolu üzerindeki otoritesi zayıfladı.

Büyük Selçuklu Hükümdarları 

• Tuğrul - Hükümdarlık başlangıcı (1029)- Hükümdarlık sonu (1063)
• Alp Arslan - Hükümdarlık başlangıcı (1063)- Hükümdarlık sonu (1072)
• I. Melikşah Hükümdarlık başlangıcı (1072)- Hükümdarlık sonu (1092)
• I. Melikşah Hükümdarlık başlangıcı (1072)- Hükümdarlık sonu (1092)
• I. Mahmud Hükümdarlık başlangıcı (1092)- Hükümdarlık sonu (1093)
• Berkyaruk Hükümdarlık başlangıcı (1094)- Hükümdarlık sonu (1105)
• II. Melikşah Hükümdarlık başlangıcı (1105)- Hükümdarlık sonu (1105)
• Muhammed Tapar Hükümdarlık başlangıcı (1105)- Hükümdarlık sonu (1118)
• Sencer Hükümdarlık başlangıcı (1118)- Hükümdarlık sonu (1157)