Uluğ Bey, Timurlu hükümdarı, matematikçisi ve gök bilimcisi (Sultaniye/ Azerbaycan 1394 – Semerkant 1449). Timur’un torunudur. Babası Şahruh tarafından 1409’da Maveraünnehr’in hakimliğine getirildi. Buhara‘da medrese, Semerkant’ta medrese ve gözlem evi kurdu. 1447’de Şahruh’un ölümünden sonra hükümdar oldu. Ancak taht kavgaları yüzünden 1449’da oğlu Abdüllatif tarafından öldürüldü.
Kendisi de döneminin ünlü bilim adamalarından sayılan Uluğ Bey, yaptırdığı medreselerde Kadızade-i Rumi, Rûmi, Kâşi ve Ali Kuşçu gibi bilim adamlarıyla birlikte ders verdi. Zic-i Uluğ Bey (Uluğ Bey Zayiçesi) 1437, adlı astronomi eserinin hazırlanmasını sağladı. Eski Yunanlıların ve Arapların gökyüzü gözlemleriyle ilgili eserlerini inceleyerek ve üzerlerinde düzeltmeler yaparak Ay ve yıldızların hareketlerini gösteren tablolar düzenledi.
Timurlu Hükümdarlığı zamanında yaşayan ve 1393 doğumlu olarak kayıtlarda bulunan matematikçi ve gök bilimci olarak tarihe geçmiştir. Timur’un torunu olarak bilinmektedir. Babası Şahruh tarafından Maveraünnehir hakimliğine getirilmiştir. Azerbaycan doğumludur. Buhara ve Semerkant coğrafyasında hizmetler yapmıştır.
Uluğ Bey, Buhara’da medrese kurmuştur. Ayrıca Semerkant’ta da bir gözlemevi kurmuştur. Babası Şahruh’un ölümünden sonra tahta geçmiştir. Fakat iktidarı taht kavgaları nedeniyle çok kısa sürmüştür. Döneminin en önemli ve en meşhur bilim insanlarından biridir. Kurduğu medreselerde dönemin diğer meşhur bilim adamlarıyla çalışma imkanı oluşturmuştur.
Matematik sayesinde geliştirdiği teorilerle Astronomi alanında birçok başarının oluşmasında etkili olmuştur. Ay ve Güneş hareketlerini ortaya koymuş ve diğer gezegenlerin hareketlerini de incelemiştir. Tarihteki en önemli bilim insanlarından biridir. Matematik ve Astronomi alanında kendini kanıtlamıştır. Fakat bir suikast sonucu öldürülmüştür. Buna rağmen kısa sürede birçok eserin hazırlanmasında etkili olmuştur.
Döneminde bilimin gelişmesini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Doğadaki ve evrendeki hareketliliği anlamlandırmaya çalışmıştır. Dönemin diğer meşhurlarından olan Ali Kuşçu ile ortak çalışmalar yapmıştır.
Uluğ Bey’in eserleri şu şekildedir:
- Zeyç Kurbani
- Zeyç Cedit Sultani
Uluğ Bey, teknik alanda da birçok yenilikler yapmıştır. Gözlemevleri kurmuş ve kütüphaneler bir araya getirmiştir. Bu bakımdan tarihi rolü çok büyüktür.
“Gök biliminde ilerlemeyen milletler büyük millet olamaz.” tespiti, onun rasathaneyi ve buradaki çalışmaları ne denli önemsediğinin delillerindendir. Uluğ Bey’in adını insanlığa duyuran ve ilim tarihine geçmesini sağlayan, bu rasathanedeki çalışmalarıdır. Yıldızların yüksekliklerini bulmada kullanılan 40.2 metre çapa, 63 metre uzunluğa sahip “Rub-ı Daire” (Duvar Kadranı), Ayasofya Cami'sinin kubbesi büyüklüğündedir. Bu alet; teleskop icat edilinceye kadar yıldızların uzaklığı, namaz vakitleri, kıble tespiti gibi çeşitli gözlem işlemlerinde kullanılmıştır. Rasathanede yapılan gözlem ve hesaplamalar, günümüz astronomi değerlerine oldukça yakındır. Uluğ Bey, bu teknikle bir yılın uzunluğunu 365 gün 6 saat 10 dakika 8 saniye olarak belirlemiştir. Modern ölçümlere göre bir yılın uzunluğu 365 gün 6 saat 9 dakika 9,6 saniyedir. Aradaki fark 1 dakikadan azdır. Uluğ Bey, yıldızların gökyüzündeki konumlarını ve hareketlerini bildiren katalog mahiyetindeki Zic-i Gürganî’yi (Zic-i Uluğ Bey) tam 12 yılda hazırlamıştır. Bu eser, Uluğ Bey’i astronomi biliminin zirvesine çıkarmış ve dünya bilim tarihinin en büyük astronomlarından yapmıştır.