Sitoplazma ve Organeller
Sitoplazma, hücre ve çekirdek zarı arasında bulunan yarı akışkan yapıda bir maddedir. Su, organik ve inorganik bileşikler içerir.
1. Ribozom: Prokaryot ve ökaryot bütün hücrelerde bulunan zarsız organeldir. Protein sentezinde görevlidir. Sitoplazma sıvısında dağınık olarak, çekirdek zarı ve endoplazmik retikulum üzerinde, mitokondri ve kloroplastın iç kısmında bulunur.
2. Endoplazmik retikulum: Çekirdek zarının devamı şeklinde uzanan tek kat zarla çevrili kanalcıklar sistemidir. Hücre içi madde taşınmasında görevlidir.
a) Granüllü endoplazmik retikulum: Zarları üzerinde ribozom organeli bulunduran endoplazmik retikulumdur. Protein sentezinin yoğun olduğu hücrelerde daha iyi gelişmiştir.
b) Granülsüz endoplazmik retikulum: Üzerinde ribozom bulunmaz. Steroit yapılı hormonların üretimini yapan hücrelerde bol miktarda bulunur. Karaciğerde alkolün ve ilaçların zararlı etkilerinin giderilmesinde etkilidir. Çizgili kas hücrelerinde kalsiyum depolar.
3. Golgi aygıtı: Endoplazmik retikulum tarafından oluşturulan Golgi aygıtı üst üste dizilmiş yassı keseciklerden meydana gelmiştir. Olgun alyuvar hücreleri ve sperm hücreleri hariç tüm ökaryot hücrelerde bulunur. Salgılama, paketleme ve depolamadan sorumludur.
4. Lizozom: Lizozomlar, alyuvar hücreleri hariç bütün hayvan hücrelerinde bulunur. Sindirim enzimleri (hidrolitik enzimler) içeren, tek katlı zarla çevrili organeldir. Hücre içi sindirimde görev alır. Lizozom enzimi hücre içine karışırsa hücre kendi kendini sindirir. Buna otoliz denir.
5. Peroksizom: Peroksizomlar; ökaryot hücrelerde bulunan, içerdikleri enzimlerle hücrede zehirli maddeleri zararsız hâle getiren, tek katlı zarla çevrili organeldir. Biyokimyasal tepkimeler sonucunda ortaya çıkan hidrojen peroksit(H2 O2 ), peroksizomlarda katalaz enzimi tarafından parçalanarak su ve oksijene ayrıştırılır
6. Mitokondri: Oksijenli solunum yapan bütün ökaryot hücrelerde görülen çift katlı zara sahip organeldir. Dış zar, düz; iç zar ise krista denilen kıvrımlı yapıdadır. Mitokondrinin sıvı kısmına matriks denir. Bu sıvı solunum enzimleri; ribozom, DNA ve RNA içerir. Mitokondriler DNA’larını eşleyerek sayılarını artırabilir. Hücredeki görevi oksijenli solunumla enerji üretmektir. Enerji ihtiyacı fazla olan hücrelerde çok sayıda mitokondri bulunur.
7. Plastitler: Bitki hücrelerinde klorofil, karotenoid gibi pigmentleri bulunduran hücre organelleridir. Kloroplast, kromoplast ve lökoplast olmak üzere üç çeşittir.
Kloroplast: Bitkilerde fotosentezle besin üretimini sağlayan yeşil renkli plastitlerdir. Çift katlı zara sahiptir. İçini dolduran sıvıya stroma adı verilir. Kendine ait DNA, RNA ve ribozomları vardır.
Kromoplast: Bitkilerde yeşil dışındaki sarı (ksantofil), kırmızı (likopen), turuncu (karoten) gibi renkleri içerir.
Lökoplast: Renksiz plastitlerdir. Uzun süre ışık aldığında kloroplastlara dönüşür. Nişasta, yağ ve protein gibi maddeleri depolar. Bitkinin kök, toprak altı gövde ve tohum gibi depo kısımlarında fazla bulunur.
8. Koful: Tek katlı zarla çevrili, içi sıvı dolu keseciklerden oluşur. Görevlerine göre farklı koful çeşitleri mevcuttur. Besin kofulu, depo kofulu, salgı kofulu, kontraktil koful gibi. Tatlı sularda yaşayan paramesyum gibi bazı protistlerde hücre içine giren fazla suyun dışarı atılmasını sağlayan kontraktil kofullar vardır. Bitkilerde ise atık biriktiren büyük merkezî kofullar bulunur.
9. Sentrozom: Hayvan hücrelerinde bölünmeyi sağlayan zarsız organeldir. Hücre bölünmesi sırasında iğ ipliklerini oluşturur.
10. Hücre İskeleti: Ökaryot hücrelerde hücre içi organizasyonu sağlayan ve hücreye şeklini veren yapılardır. Hücre içinde organellerin yer değiştirmesinde ve hücre bölünmesi sırasında kromozomların hareketinde görev alır. Mikroflament, ara flament ve mikrotübül olmak üzere üç çeşittir.
Bitki ve hayvan hücrelerinin karşılaştırılması
Hayvan Hücresi
- Hücre zarının dışında hücre çeperi yoktur.
- Sentrozom organeline sahiptir.
- Plastitleri bulundurmaz.
- Kofulları küçüktür veya bulunmaz.
- Şekilleri genellikle yuvarlaktır.
Bitki Hücresi
- Hücre zarının dışında selüloz yapılı hücre çeperi bulunur.
- Sentrozom ve lizozom organellerini bulundurmaz.
- Bazı hücreleri kloroplasta sahiptir.
- Kofulları büyüktür.
Mitokondri ve kloroplastın ortak özellikleri
- Çift kat zara sahip olma
- Kendine ait DNA, RNA ve ribozom bulundurma
- DNA’larını eşleyip kendilerini çoğaltabilme
- ATP sentezleme