Osmanlılar dönemindeki ilmi hayat, genel olarak medrese sistemine dayanmakta idi. Bu sebeple Osmanlılarda medreseler hem program, hem de mimari sahada büyük bir gelişme gösterdi. Bu bakımdan, Osmanlı şehirlerinin fiziki gelişmesinde medreselerin önemli bir yeri bulunduğu söylenebilir. Osmanlıların bilime verdikleri değer, kuruluş yıllarından itibaren kendisini göstermeye başlamıştı. Zira Osmanlı bey ve sultanları, belli bir kültür ve anlayış hareketi çerçevesinde, devrin ilim adamlarını etraflarında toplamış ve ülkelerinde genç ilim adamlarının yetişeceği medreseleri kurmaya başlamışlardı.
Osmanlı Medresesi, devletin kuruluşundan başlayıp XX. Asrın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya büyük hizmetleri geçmiş bir eğitim kurumudur. Bundan başka, belirtilen tarihler arasında siyasi, askeri, dini, adli ve sosyal hayatın gerektirdiği yöneticileri yetiştirmek suretiyle de ülke insanına hizmet etmiş bir müessesedir. Bu bakımdan medrese, Osmanlı devlet ve toplumunun ihtiyaç duyduğu pek çok alandaki uzmanı yetiştirmek suretiyle gerçek görevini yerine getiriyordu.
Fatih döneminde hazırlanan bu tür kanunnamelerde hangi derecedeki medresenin ne tür dersleri okutacağı belirtilmektedir. Cahit Baltacı, kanunnâme ve müderris biyografilerinden hareketle XV ve XVI. yüzyıllarda değişik medrese kademelerinde okutulan dersler ve ders kitaplarını listeler halinde tespit etmiştir. Bu bilgileri tablo halinde göstermek mümkündür.
Medrese derecesi | Ders adı | Okutulan Kitaplar |
Yirmili | Kelâm Fıkıh Belâgat | Hâşiye-i Tecrîd Şerh-i Ferâiz Mutavvel |
Otuzlu | Belâgat Fıkıh Kelâm Hadis | Şerh-i Miftâh Tenkîh, Tavzîh Hâşiye-i Tecrîd Mesâbih |
Kırklı | Belâgat Fıkıh Hadis Fıkıh Usulü | Miftahu’l-Ulûm Sadruşşerîa, Meşârik Mesâbih (Begavî) Tavzîh (Taftazânî) |
Ellili Hâric | Fıkıh Hadis Kelâm | Hidâye Mesâbih Şerh-i Mevâkıf |
Ellili Dâhil | Fıkıh Hadis Tefsir Fıkıh Usulü | Hidâye Buhârî Keşşâf, Beyzâvî Telvîh |
Sahn-ı Seman | Fıkıh Hadis Tefsir Fıkıh Usulü | Hidâye Buhârî Keşşâf, Beyzâvî Telvîh, Şerh-i Adud |
Altmışlı | Fıkıh Hadis Kelâm Tefsir Fıkıh Usulü | Hidâye, Şerh-i Ferâiz Buhârî Şerh-i Mevâkıf Keşşâf Telvîh |