“Türk Dili’nin Toplu Sözlüğü” anlamına gelen Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk Dili’nin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı olarak kabul edilir. 1072-1074 yılları arasında Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınmıştır. Kitap içerisinde yaklaşık 8000 Türkçe kelimenin Arapça karşılıkları yer almaktadır. Amacı, Türk dilini Araplara öğretmektir. Bu nedenle Arapça yazılmıştır. Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türk dili ve kültürü bakımından önemi konusunu Türk kültürü ve Türk dili olarak başlıklar halinde inceleyebiliriz.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türk Dili Bakımından Önemi
Dîvânu Lugâti’t-Türk, Tür dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı olarak kabul edilir. İçeriğinde Türk yazı dilinin, lehçelerinin ve ağızlarının dil özellikleri ve söz varlıkları, özel adlar, atasözleri, deyimler, manzum metinler, cümle örnekleri bulunmaktadır. Kitapta dönemin Türk topluluklarının söz varlığının örnekleriyle ortaya konması Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türk dili bakımından en önemli hizmetidir.
Bu yönüyle Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk dili tarihi araştırmalarına da ışık tutmaktadır. Böylece, İslamiyet sonrası Türk diline tesir eden Arapça’dan önce, Türk dilinin esaslarının yok olması engellenmiştir.
Türkçenin önemli ve köklü bir dil olduğunu bu kitap kanıtlamaktadır. Kitap sayesinde Türk dilinin gelişimi yanı sıra dönemin edebiyat anlayışı hakkında da bilgilere sahip olmaktayız. Sonuç olarak Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü, Türkçenin hafızası olarak nitelendirebiliriz.
Divanı Lügati-t Türk'ün Türk dili ve kültürü bakımından önemini başlıklar halinde sıralayalım;
- Türkçe'nin dil bilgisi özelliklerini açıklamakta ve anlatmaktadır.
- Arapça - Türkçe sözlük olma özelliği taşır.
- Türkçe'nin Arapça'dan üstün olduğunu göstermek amacı ile bu eser Kaşgarlı Mahmut tarafından oluşturulmuştur.
- Aynı zamanda ilk Türkçe - Arapça sözlük eser olma özelliği vardır. Türk tarihinde bilinen ilk sözlük bu eserdir.
- Sözcükleri atasözleri ve şiirler ile örneklemiş, süslemiştir.
- Aynı zamanda dil bilgisi kitabı olmuştur.
- Sagu, koşuk ve sav örnekleri vardır.
- Zenginleştirilmiş bir ansiklopedi olma özelliği de taşır.