Deyim ve atasözlerimiz gibi dilimizin zenginlikleridir. Toplum tarafından benimsenen atasözleri ve deyimler günlük konuşma dilinde ve edebî eserlerde sıklıkla kullanılır. Bu deyim ve atasözlerini hayatımızda öğüt vermek, ders çıkarmak, duygu ve düşüncelerimizi daha kolay bir şekilde anlatmak için kullanırız. Aşağıda “ateş pahası” deyiminin öyküsü verilmiştir. Bu deyim, günlük konuşma dilinde “bir şeyin değerinin çok üstünde pahalıya satıldığı” anlamında kullanılır.
Ateş Pahası
Vaktiyle Kanuni Sultan Süleyman adamlarıyla avlanmaya çıkmış. İstanbul’dan oldukça uzaklara gitmişler. Çok şiddetli bir yağmura tutulmuşlar. Islanmışlar, üstelik havada çok soğukmuş. Bir kömürcü kulübesine sığınmışlar, her ne kadar kendilerini tanıtmak istememişlerse de kömürcü işi anlamış. Bunlara hemen bol ateş yakmış, ısıtmış, sıcak bir şeyler ikram etmiş. Gidecekleri sırada Sultan Süleyman, kömürcüye ateş yaktığından dolayı kaç para borçları olduğunu sormuş, o da: “Yüz altın ver, yeter." demiş. Sultan bu miktarı çok bulduysa da “Ne yapalım borç borçtur” demiş ve parayı ödemiş.
Lord Byron’un “Tabiat, en şefkatli annedir.” gibi söyleyeni belli, kısa, anlamlı sözlere özdeyiş (vecize) denir. Bu sözler deneyime ve gözleme dayanır, herhangi bir konudaki kişisel görüş ve düşünceleri yansıtır.
Deyimler
Bir olay durum ya da kavramı daha etkileyici anlatmak amacıyla en az iki sözcüğün bir araya getirilmesi sonucu deyimler oluşur. Deyimler genel olarak gerçek anlamının dışında kullanılarak mecazlı anlatımı ifade eder. Bu sebeple deyimlerde anlamlılık aramak gerçek anlamdan uzaklaşmayı gerektirir.
Deyim özellikleri
Deyimler kalıplaşmış sözcükler olduğu için sözcüklerin yeri değiştirilemez sözcüklerin yerine eş anlamlısı getirilemez bu şekilde kullanım anlatım bozukluğuna sebep olabilmektedir.
- Deyimler şahsa ve zamana göre çekimlenebilir. Kullanıldığı cümleye göre kullanımı değişmektedir.
- Deyimler genellikle mecaz anlamlıdır.
- Bazı deyimler gerçek anlamı ile de kullanılabilmektedir.
- Deyimler kavram ya da durumu açıklamak için kullanılır. Ders verme amacı taşımaz.
- Deyimler en az iki kelimeden oluşur.
- Cümle grubu ya da sözcük şeklinde de bulunabilir.
Atasözleri
Atasözleri uzun gözlem ve deneyimler sonucu oluşmuş bilgi ve öğüt veren kalıplaşmış sözcüklere verilen isimdir. Geçmişten günümüze kadar gelmiş olan atasözlerinin söyleyeni belli değildir. Bu sebeple anonim özellikte bulunur. Atasözleri kalıplaşmış olduğu için, deyimler gibi değiştirilemez.
Atasözlerinin özellikleri
- Atasözleri söyleyeni belli olmayan halkın ortak malı olarak kabul edilmektedir.
- Kalıplaşmış sözcüklerdir. Bu yüzden atasözüne oluşturan sözcüğün yerine başka sözcük getirilemez sözcüklerin sıralamasında değişiklikler yapılamaz.
- Atasözlerinin mecaz ve gerçek anlam söyleşi mümkündür. Atasözlerinin bazıları aynı ya da yakın anlam bildirir.
- Atasözlerinin bazıları zıt anlamlı kullanımı mümkündür.
- Atasözleri topluma öğüt verir.
Özdeyiş
Özdeyiş diğer adıyla vecize bir düşünceyi kısa bir şekilde ve özlü olarak anlatan cümle ya da sözcüklere verilen isimdir. Özdeyiş söyleyeni bilinen sözcüklerdir. Genel olarak söyleyeni bilindiği için özdeyişler söyleyen kişinin düşüncelerini, yaşadığı olaylardan ve gözlemler sonucunda çıkarımlarını kişilere anlatır. Her özdeyiş söyleyeninin düşüncelerini yansıtmaktadır. Genel olarak tecrübe ve bilgileri aktarmaktadır. Bu sebeple oldukça değerlidir. Zaman zaman farklı durumlarda ünlü ve topluma mal olmuş kişilerin özdeyişlerinden yararlanılır.
Deyim ve Atasözü arasındaki ortak özellikler
- Deyim ve atasözü çok eski zamanlardan günümüze ulaşmış durumlardır.
- Deyim ve atasözleri söyleyeni belli değildir.
- Deyim ve atasözleri kısa ve özlü sözlerdir. Az sözle çok şey anlatılır.
- Kalıplaşmış sözcüklerdir. Değişikliğe uğramaz.
- Genel olarak mecaz anlam taşır.
Deyim ve Atasözü arasındaki farklar
- Atasözleri cümle olabilirken deyimler genellikle söz ya da sözcük grubu olarak geçer.
- Atasözleri tüm zamanlar için ve herkes için geçerlidir. Öğüt verme ve uyarı özelliği taşır.
- Deyimler herhangi bir durumu anlatmak için geçerlidir. Yani anlık durum bildirmelerde deyimlerden yararlanılır.
- Atasözleri topluma öğüt verir. Deyimler sadece içinde bulunulan durumu bildirir.
- Deyimin ders verme özelliği yoktur.