Aşağıda verilen akıl yürütme yollarının adlarını noktalı yerlere yazınız.
(1) Bütün hayvanlar canlıdır.
Maymun bir hayvandır
O hâlde, maymun canlıdır.
(2) Boşluğa bıraktığım 1. cisim düştü.
Boşluğa bıraktığım 2. cisim düştü.
Boşluğa bıraktığım 3. cisim düştü.
Boşluğa bıraktığım n. cisim düştü.
O hâlde, boşluğa bırakılan bütün cisimler düşer.
(3) Ali de Veli de çalışkandırlar.
Ali aynı zamanda temizdir.
O hâlde Veli de temizdir.
1. Tümdengelim
2. Tümevarım
3. Analoji olacaktır.
Birinci ifadeye baktığımızda,
Öncelikle 'Bütün hayvanlar canlıdır. Burda bütün diyerek bir genel söylemiş. Sonra da 'Maymun bir canlıdır'. Bu şekilde giderek özel olarak belirtmiş. İnsan bir canlıdır, şeklinde yazsam yine özel olurdu. Yaşayan canlıların birini söylerek özel demiş. Sonunda da 'O halde, maymun canlıdır'. Diyerek de özel yine söylemiş olur. Tümdengelimde genelden özele doğru gitmek demektir. Burdaki birinci ifade bu nedenle tümdengelim olacaktır.
İkinci ifadeye baktığımızda, zaman 'Boşluğa bıraktığım 1. cisim düştü'. Boşluğa bıraktığım 2. cisim düştü. Boşluğa bıraktığım 3. cisim düştü. Boşluğa bıraktığım n. cisim düştü. Şimdi burda ise özel demiş. Yani birinci cisim bir cisim olduğundan özel. 2.3. ve n. cisimler de tek ve özel olduğundan bu ifadeler özeldir. 'O halde, boşluğa bırakılan bütün cisimler düşer.' Bu ifademiz ise genel olacaktır. Çünkü bütün cisimler yere düşer, demiştir. Bu nedenle bu ifade 'Tümevarım' olacaktır. Özelden-genele gitmeye denir.
Üçüncü ifademiz ise 'Ali de Veli de çalışkandır.' Ali, aynı zamanda temizdir. O hâlde Veli de temizdir'. İki tane durum vermiş, biri temiz ise diğeri de temizdir, demiş. Bu nedenle 'Analoji' olacaktır.
Aşağıdaki metinlerin hangisinde tutarlı, hangisinde çelişik cevap verilmektedir.
Yolda Al ile karşılaşan John şaşkınlıkla haykırır: “Al! Ben seni öldü biliyordum!”
“Yok yahu,” der Al gülerek. “Gördüğün gibi hayattayım.”
“Mümkün değil,” der John. “Bana seni öldüğünü söyleyen adam, senden daha güvenilir birisiydi.”
T. Cathcart, D. Klein
Platon Kolunda Bir Ornitorenkle Bara Girer
1. Metin çelişiklik olacaktır. Çünkü 'Bana seni olduğunu söyleyen adam, senden daha güvenilir birisiydi'. Yani Ali güvenilir biri değildir, onun dediğine güvenmiyor. Ama yaşıyor. Bu nedenle çelişiklik var. Sözleri tutarlı değildir.
2. Metin tutarlı olacaktır. 'Parayı veren düdüğü çalar' ifadesi doğruluk değeri elde edilen sonuçların geçerliliğini belirttimişitir. Ve metinde gerçekten de parayı veren düdüğü çalar. Tutarlı bir davranış vardır.