Metni Anlama ve Çözümleme
1. Okuduğunuz Çeşme adlı metinden alınmış aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelime ve kelime gruplarının anlamını metindeki bağlamından hareketle tahmin ediniz. Tahmininizi kaynaklardan yararlanarak kontrol ediniz.
Ne gibi olacak İsmailciğim. Aldığım kadın yüzüne bakılacak kadar güzel; güzel ama, huyu da o nispette çirkin. Tembel, o kadar tembel ki tarif edemem. Akşamları, yemek diye ekseriya birbirimizi yeriz; çamaşır ne yıkar, ne yıkatır. Bir şey lazım oldu mu, kirli sepetine müracaat eder, en beyazı hangisi ise onu alır giyeriz.
tarif etme: Yol gösterme
nispet: Bağıntı, ilgi, ilinti.
ekseriya: Çoğu kez, çoğunlukla, sık olarak, çokluk, çoğu kez, çok kez.
birbirini yeme: Sürekli didişmek
lazım olma: Gereklilik
kirli sepeti: Kirli çamaşırların konulduğu sepet
müracaat: Başvuru
2. Orta oyunu, bu adla on sekizinci yüzyılın sonu ile on dokuzuncu yüzyılın başında anılmaya başlamıştır. Ancak Selçuklulardan itibaren taklide ve kişileştirmeye dayalı, sözlü ve dramatik nitelikte çeşitli oyun ve gösterilerin varlığı bilinmektedir. Buna göre orta oyununun ortaya çıkmasında sözlü ve yazılı kültürün, toplumsal değişimlerin ve etkileşimlerin etkisini tespit ederek orta oyununun ortaya çıkışını ve tarihsel dönem ile ilişkisini belirleyiniz.
Cevap: Orta oyununun tarihi incelendiğinde çıkış noktası olarak çeşitli fikirler ortaya çıkmaktadır. Bunların en önemlisi ise bu oyunun Karagöz’ün insanlar tarafından sahneye konulmuş olduğu düşüncesidir. Bir diğer düşünce ise orta oyununun 15. yüzyıldan beri Türk toplumun içinde özellikle de İstanbul’da var olduğudur. Bu oyunun karakterleri, bölümler, dekorları, metinleri vb. özellikleri incelediğinde tamamen bize özgü bir oyun olduğu görülmektedir.
3. Orta oyununda konu bir hikâye veya çoğunlukla basit bir maceradır. Bu kısa açıklamadan yola çıkarak okuduğunuz metnin konusunu ve temasını belirleyiniz.
Konu: Ali Efendi ile Pişekar ve Kavuklu arasında geçen yanlış anlamalara dayalı olan konuşmalardır. Ali Efendi’nin önce adının öğrenilmesi sohbeti, sonra iş kurması en sonda da bir gelin alayına başlık etmesidir.
Tema: İnsanın şanssızlıkla beraber kafasının bazı işlere çalışmamasının getirdiği sorunlardır.
4. Okuduğunuz metindeki temel çatışmayı ve bu çatışma etrafında metinde yer alan veya metnin ima ettiği diğer çatışmaları belirleyiniz.
Cevap: Temel çatışma Ali Efendi ile Pişekar ve Kavuklu’nun bir türlü anlaşamaması ve ne yaparlarsa yapsınlar yanlış anlamaları sonucunda ortaya gülünç durumların çıkmasıdır. Metin daha çok kolay yoldan köşeyi dönme insanların birbirini kullanması ve en önemlisi yardımlaşmanın önemi gibi diğer alt çatışmalar üzerinde yoğunlaşmaktadır.
5. Okuduğunuz metnin olay örgüsünü ve bunun metnin oluşumuna katkısını belirtiniz.
Cevap: Metin Pişekar ile Kavuklu arasında isim anlaşmazlığı sohbeti ile başlar, ardından iş kurma, geçinememe, gelin alayına başkan olma, bu başkanlık sırasında yaşanan gülünç durumlarla devam etmektedir. Bu kurgu dinleyenin ve okurun metne daha fazla odaklanmasını, metnin akıcılığını arttırmasını sağlamaktadır.
6. Orta oyununda çeşitli mesleklerden, yörelerden, milletlerden insanların mesleki ve yöresel özellikleri, ağızları taklit edilir. Buna göre okuduğunuz metindeki şahısların rol dağılımlarını, olay akışını etkileyen fiziksel, psikolojik ve ahlaki özelliklerini, toplumsal statülerini belirleyiniz.
Pişekar: Pişekar, her zaman içten pazarlıklı, arabulucu, kavgaları yatıştıran, dargınların arasını bulan, ölçülü, ağırbaşlı, kusurları gördüğü zaman dilini tutabilen kişidir.
Kavuklu: Doğal, halktan insanlara yakın, bilgisiz bir tiptir. Kırmızı kavuk ve cübbe ile meydana çıkar.
Cüce: Oyunun başında Kavuklu ile birlikte meydana çıkar. Onun ardından yürüyen “Kavuklu arkası” diye de adlandırılan bedensel veya zihinsel engelli kişidir.
Zenne: Sevgili, eş, hayat kadını gibi rolleri oynayan erkek oyunculardır. Kavuklu’nun veya Pişekâr’ın karısı, kızı, tanıdığı rollerinde oynadıkları gibi oyunun diğer kişileriyle de ya sevda ya da alacak verecek ilişkileri vardır.
7. Orta oyunu seyircilerin etrafında toplandıkları yuvarlak bir sahnede oynanır. Buna göre okuduğunuz metinde, olayların gelişiminde, zaman ve mekânın işlevini belirleyiniz.
Cevap: Bu oyun seyircilerin etrafında toplandıkları yuvarlak bir sahnede oynanmaktadır. Bu sahneye meydan ya da palanga adı da verilmektedir. Sahne ile seyirci arasındaki mesafe oldukça kısadır.Bu da mekanın izleyici ile oyuncular arasında daha yakın bir bağ kurmalarını sağlamaktadır.
8. Okuduğunuz metinde geçen seslenmeler, tekerlemeler, deyimler, gazeller, beyitler, şarkı-türkü- müzikler, yanlış anlamalar, taklitler, ağız özellikleri vb. bularak metnin dil ve üslup özellikleri hakkındaki düşüncelerinizi belirtiniz.
Cevap: Bu kullanımlar metne zenginlik katmıştır.
Deyim: gülme komşuna, zahmet çekme, derdini anlatmak…
Yanlış anlamalar: Bayağı Ali Efendi’deki bayağı, sade Ali Efendi’deki sade sözcüğü yanlış anlamaya örnektir.
9. Okuduğunuz metinde, metnin yazıldığı dönemin gerçekliğini yansıtan unsurları ve metnin dönemin gerçekliğiyle ilişkisini tespit ederek metindeki millî, manevi ve evrensel değerler ile sosyal ve tarihî öğeleri belirleyiniz.
Cevap: Türk tiyatro tarihinin önemli bir kolu olan Orta oyunu araştırmacılar tarafından incelendiğinde, bu oyunun bir sahnesinin olması, çeşitli oyuncular tarafından oynanması, az da olsa dekorun olması vb. nitelikler nedeniyle modern tiyatroya yakın görmektedirler.
10. Okuduğunuz metindeki açık ve örtük iletileri tespit ediniz. Metinle ilgili eleştirilerinizi, güncellemelerinizi ve beğeninizi metne dayandırarak metni yorumlayınız.
Açık ileti: Kavuklu ve Pişekar arasındaki sohbetler, yanlış anlamalar
Örtük ileti: İnsanın paylaşma ve yardımlaşma duygularını geliştirmesi,
Türk halk zekâsını ve halkın olayları karikatürize etme gücünü gösteren sanatlardan bildiklerinizi aşağıya yazınız.
Cevap: Karagöz, Meddah, Bilmeceler, Tekerlemeler, Seyirlik Köy Oyunlarını örnek verebiliriz.