1. Kültür tarihinin, sosyal hayatın ayrılmaz bir parçası olan eğlenceler ve eğlence kültürü olan Karagöz oyununun ortaya çıkmasında sözlü ve yazılı kültürün, toplumsal değişimlerin ve etkileşimlerin etkisini tespit ederek okuduğunuz Karagöz oyununun ortaya çıkışını ve tarihsel dönem ile ilişkisini belirleyiniz.
Karagöz Oyununun Ortaya Çıkışı ve Tarihsel Dönemle İlişkisi
Karagöz, bir gölge oyunudur. Gölge oyunu tarihin birçok döneminde farklı milletlerce kullanılmıştır. Mısır’da, Hindistan’da gölge oyununun izleri görülür. Oyunun önce Çin’de ortaya çıktığı düşünülmektedir.
Gölge oyununun Anadolu coğrafyasında ilk ne zaman görüldüğü hakkında çeşitli rivayetler vardır. Bu konuda Evliya Çelebi ilk gölge oyununun Anadolu Selçuklu hükümdarı Alaeddin zamanından (13. yy) görüldüğünü belirtmiştir.
Karagöz ile Hacivat’ın gerçekten yaşamış olduğuna dair çeşitli söylentiler de vardır. Bunlardan biri; Sultan Orhan döneminde, diğeri de Yıldırım Beyazıt döneminde Hacivat’ın duvarcı, Karagöz’ün demirci olarak çalıştığına ilişkindir. Bursa’da yaptırılan bir cami inşaatı sırasında yaptıkları tartışmalar ve şakalarla işçileri oyalamakta, bu yüzden de cami yapımı gecikmektedir. Cami yapımının geciktiğini duyan Sultan ikisinin de öldürülmesini buyurur. Öldürülürler, ancak daha sonra Sultan çok üzülür. Şeyh Küşterî isimli bir gölge oyuncusu, onların sûretlerini yaparak Sultanın karşısında oynatır.
Şeyh Küşteri Karagöz oyunlarının ilk oynatıcısı olarak bilinir. Bu nedenle Karagöz oyunlarının piri (kurucusu) olarak adlandırılır. Yine bu sebeplerle oyunların oynandığı alana “Küşteri Meydanı” denir.
Karagöz oyunları yazıya geçirildikleri dönemin yaşam tarzını yansıtırlar. Karagöz oyunları, Osmanlı toplumunun gündelik hayatı hakkında bize bazı ipuçları verir. Çok renkli bir kimliğe sahip olan ve farklı kültürleri bünyesinde barındıran Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde görülen toplumun sosyal hayatındaki yaşam ve giyim tarzındaki değişiklikleri, yönetimde görülen birtakım aksaklıkları, İstanbul’da yaşayan halkın dil özellikleri, eğlence yerleri ve biçimleri, toplumun yüzyıllardır süregelen gelenekleri ve inanç unsurları hakkında az çok bilgi sahibi olabilmemizi sağlıyor.
2. Karagöz oyununu, bir imparatorluk olan Osmanlının toplumsal zenginliğinin hayal perdesine yansımış şekli olarak değerlendirmek mümkündür. Buna göre okuduğunuz metnin konusunu ve temasını belirleyiniz.
Cevap: Metnin konusu Karagöz’ün kabusunda gördüğü çöp canavarından sonra çevreye karşı duyarlı olması.
Teması: Çevre duyarlılığı, doğa bilinci vb…
3. Okuduğunuz metindeki temel çatışmayı ve bu çatışma etrafında metinde yer alan veya metnin ima ettiği diğer çatışmaları belirleyiniz.
Cevap: Cahil-aydın çatışması
4. Karagöz, genellikle evinin bulunduğu noktadan, sağ üst köşeden atlayarak Hacivat’ın karşısına dikilir. Ağız kavgasına tutuşurlar. Hacivat’la, onu sürekli yanlış anlayan Karagöz arasında başlayan komik muhavere faslı esas hikâyeye geçişi sağlar. Buna göre okuduğunuz metnin olay örgüsünü belirleyiniz.
- Hacivat’ın Karagöz’ü çağırması
- Karagöz’ün Hacivat’ı yanlış anlaması
- Karagöz’ün Hacivat’ın kafasına çöp atması
- Hacivat’la Karagöz’ün ağız kavgaları
- Karagöz’ün ağaç altında uyurken kabus görmesi.
- Rüyasında attığı çöplerden dolayı çöplerinden içinden canavarın çıkması
- Canavarın çöpleri atanı aramaya başlaması
- Karagöz’ün korkması
- Karagöz’ün gördükleri rüya da olsa yaptıklarından ders alması
5. Karagöz, bildiğini ve inandığını ifade etmekten ve bu uğurda dövüşmekten çekinmeyen, gözü pek bir tiptir. Buna göre okuduğunuz metindeki şahısların rol dağılımlarını, olay akışını etkileyen fiziksel, psikolojik ve ahlaki özelliklerini, toplumsal statülerini belirleyiniz.
Karagöz: Okumamış bir halk adamıdır. Hacivat’ın kullandığı yabancı kelimeleri anlamaz ya da anlamaz görünüp onlara yanlış anlamlar yükleyerek ortaya çeşitli nükteler çıkarırken bir taraftan da Türkçe dil kuralları ile yabancı kelimeler kullanan Hacivat ile alay eder.
Her işe burnunu sokar, her işe karışır, sokakta olmadığı zaman da evinin penceresinden uzanarak ya da içerden seslenerek işe karışır. Dobra, zaman zaman patavatsız yapısından dolayı ikide bir zor durumlarda kalırsa da bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır.
Hacivat: Hacivat aydın/yarı aydın kişileri temsil eden bir tiptir. Hacivat, dışa doğru kıvrık sakala sahip, düşünceli biridir. Her hareketini önceden planlar. Hacivat’ın mantığı, hareketlerini sınırlar. Bu bakımdan Hacivat’ın hareketleri Karagöz’ün hareketlerine göre daha azdır. Hacivat, durumu ve şartları kabullenirken Karagöz ondan daha kaba ve hırçın bir tutum sergiler. Hacivat konuşkan, kolay inanan ve iyi tabiatlıdır. Genellikle başkalarına tavsiyede bulunur ve onlara yardımcı olur.
6. Yer ya da mekân bütün olayların geçtiği çevreye denir. Uygun bir dekor ve sahne ile bütün olaylar yaşandığı zamana ve çevreye yansıtılır. Işık, eşya gibi oyunda kullanılan araçların tümü dekoru oluşturur. Buna göre Karagöz oyununun zaman ve mekân özelliklerini belirleyiniz.
Cevap: Metindeki olaylar Karagöz’ün evi, ağaç altı, meydan gibi mekanlarda geçiyor. Metinde belirli zaman ifadeleri yoktur.
7. Okuduğunuz metinde geçen; seslenmeler, tekerlemeler, deyimler, gazeller, beyitler, şarkı-türkü- müzikler, yanlış anlamalar, taklitler ve ağız özelliklerini bulunuz. Metnin dil ve üslup özellikleri hakkındaki düşüncelerinizi belirtiniz.
Haydi ama Karagöz geliver aşağı, (seslenme)
Yanlış anlamalar:
HACİVAT— Yanlış anladın buraya geliş amacım güzeldi
KARAGÖZ— Bana ne senin amcan güzelse
HACİVAT— Yani güzel dileklerle geldim
KARAGÖZ — Ne işe yarayacak o yağlı direkler
Metnin dili sade ve akıcııdır. Kalıplaşmış ifadelere, deyimlere, halk söyleyişlerine, dil oyunlarına yer verilmiştir. Oyundaki güldürü unsuru yanlış anlamalar üzerine kurulan diyaloglarla sağlanmıştır.
8. Okuduğunuz metnin, dönemin gerçekliğiyle ilişkisini de dikkate alarak metindeki millî, manevi ve evrensel değerler ile sosyal, siyasi, tarihî öğeleri belirleyiniz.
Cevap: Çevre duyarlılığı, doğayı koruma gibi değerler…
9. Okuduğunuz metindeki açık ve örtük iletileri tespit ediniz. Metinle ilgili eleştirilerinizi, güncellemelerinizi ve beğeninizi metne dayandırarak metni yorumlayınız.
Cevap: Açık iletiler:
- Yere attığımız her çöp, kestiğimiz ama yerine yenisini dikmediğimiz her ağaç, zevkine veya ihtiyaçtan bile olsa kirlettiğimiz her deniz, her ırmak, her nehir, havaya salıverdiğimiz her türlü kirli atık, doğaya sorumsuzca bıraktığımız her kimyasal madde bizi çevre canavarı ile ortak yapıyor.
- Bizler birer doğa koruyucusu olup ona zarar verenleri tespit etmeye ve onları uyarmalıyız.
10. Sorumluluk, kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi ise insanların hayatını düzenli bir şekilde devam ettirebilmesi için yerine getirmesi gereken sorumlulukları sizce nelerdir? Belirtiniz.
Cevap: Bireyin ailesine, çevresine, toplumuna, devletine karşı pek çok sorumluluğu vardır.
Örneğin topluma karşı sorumluluklarımızın başında karşılıklı haklarımıza saygı göstermek gelmektedir.Çalışmak, üretmek ve kazanmak bireysel bir hak olduğu gibi aynı zamanda kendimize, ailemize ve topluma karşı bir sorumluluktur….
Etkinlik
Karagöz Çevre Canavarı adlı metindeki çevre duyarlılığı ile günümüzdeki çevre duyarlılığını karşılaştırınız. Belirlediğiniz farklılıkları aşağıya yazınız.
- Cevap: Karagöz bu metinde doğayı kirletirsek, yerlere çöp atarsak gölleri zehirli atıklarla doldurur da mahvedersek ağaçları ormanları yok edersek gelecek diye bir şey kalmayacağını söylüyor. Keşke herkeste Karagöz’ün duyarlılığı olsaydı. Oysa günümüzde bizler dahil ne yazık ki çevreyi korumuyoruz. Yere çöp atıyor ağaçları katlediyor her yere betonlar dikiyoruz. Bu da çevremizin günden güne yok olmasına neden olmaktadır.